Acı ot, acı kök isimleri için “bu bitkiye en iyi uyan” isim demiş ve halkımızın isimlendirmedeki sezgisine hayran kalmıştım.
Prof. Dr. Neşet Arslan – narslan@agri.ankara.edu.tr
Gentiana lutea bitkisine dilimizde sivri kökü, defne yezit, censiyan, centiyan, çentiyane güşadotu, acıot, acı kök, büyük kantaron, sarı kök vb gibi isimler verilmektedir. Bunlardan iki isim (acı ot, acı kök ve defne yezit) çok dikkatimi çekmişti. Acı ot, acı kök isimleri için “bu bitkiye en iyi uyan” isim demiş ve halkımızın isimlendirmedeki sezgisine hayran kalmıştım. Ancak, birçok bitkide olduğu gibi, acı ot, acı kök isimlerinin başka bitkilere de verildiğini görünce karışıklığı artırmadan öte gitmeyeceğini düşünerek bu ismi kullanmak istemedim. Yine de bu isme en layık olan bitkinin bu bitki olduğunu belirtmeliyim.
Gentiana lutea L. bitkisi Gentianaceae familyasına dâhil bir türdür. Gentiana cinsi dünyada yaklaşık 360 tür, ülkemizde ise bir tanesi endemik olmak üzere 12 tür ile temsil edilmektedir. Cins ismi (Gentiana) bugün Arnavutluk sınırları içinde kalan Illyria kralının adına (Genthios, Gentius) izafeten verilmiştir. Gentiana lutea cins içerisindeki en önemli türdür. Gentiana lutea bitkisi tipik bir Orta-Güney Avrupa fitocoğrafik elementi sayılmaktadır. Doğal olarak Pireneler, Orta ve Güney Avrupa’nın, Balkanların dağlık bölgeleri ile Anadolu’nun kuzey ve batısında yayılış göstermektedir. Yetiştiği yerler 1.300-2.600 m. yüksekliklerdeki supalpin çayırlıklar, taşlık ve kayalık, orman üst sınırlarının hemen bittiği yerlerdir. Bu bitkinin ülkemizde Kütahya, Radar; Kütahya, Domaniç, Acı su; Bursa, Uludağ; İzmir, Bozdağ; Sinop, Ayancık, Zindan dağında yetiştiği kayıtlıdır.
Censiyan çok yıllık bir bitki olup, 50-60 yıl kadar yaşar. Ancak, ilk gelişmesi çok yavaş olup, çiçek açabilmesi için 10 yıla varan bir süre gerekmektedir. Yetiştiği ortama bağlı olarak bitkinin kökleri bir metreye kadar iner. Gelişmiş kök oldukça kalındır. Yaprakları ilk yıllarda rozet halinde olup, oval eliptik şekillidirler. Uzunlukları 30 cm., genişlikleri 15 cm. kadar erişebilir, 5-7 damarlı ve kısa saplıdırlar. Bu dönemde bitkiler Beyaz çöpleme (Veratrum album) ve sinirli yaprak otu (Plantago spp.) türleri ile karıştırılabilir. 2008 yılında Trabzon – Akçaabat yaylalarında uzaktan gördüğüm bitkileri Censiyan zannederek çok heyecanlanmış; yanına vardığımda ise Beyaz çöpleme olduğunu görmüştüm. Bu bitki çok zehirli olduğundan karıştırılması zehirlenme ve ölümlere neden olabilir.
Gentiana lutea’nın köklerinde bulunan etkili bileşenleri acı maddeler olup, kimyasal olarak sekoiridoit yapıda glikozitlerdir. %3 civarında gentiopikrin, swerosid, swertiamarin, %0.025-0,5 oranında amarogentin bulunur. Bu madde bilinen en acı doğal madde olup, acılık değeri 10-20 bindir (bazı kaynaklara göre daha da yüksektir). Diğer bir deyişle 1 gram kök, bir litre suyu hissedilecek derecede acılaştırır. Ayrıca tanenler, musilaj, renk maddeleri, karbonhidratlar (%30-55 başlıca mono, di, tri ve polisakkaritler, acı şekerler (gentianoz, gentiobiyoz %5-8)), pektin ihtiva eder. Nişasta bulunmaz; çok az da uçucu yağı vardır.
Bitkinin kullanılan kısımları kökleridir (Radix Gentianae). Censiyan kökleri hem modern tıpta, hem de halk hekimliğinde sindirim sistemi rahatsızlıklarında iştah açıcı, mide ifrazatını arttırıcı özelliklerinden yararlanılır. Halk hekimliğinde kuvvet verici, gut, sıtma hastalıklarında ve parazitlere karşı da kullanılmaktadır. Veteriner hekimlikte de iştah arttırıcı olarak yemlere ilave edilmektedir. 300’den fazla preparatta yer aldığı bildirilmiştir.
Gentiana lutea likör imalinde de geniş ölçüde kullanılmaktadır. Aynı zamanda dekoratif özelliklerinden dolayı süs bitkisi olarak değerlendirilmektedir. Dünyada Censiyan kökünün yıllık tüketimi 1500 ton civarında olup, bu yaklaşık 6000 ton yaş köke tekabül etmektedir. İhtiyaç büyük ölçüde doğadan karşılanmaktadır. Fransa’da doğadan her yıl ortalama 2500 ton kadar yaş kök sökülmektedir. Doğal olarak yetiştiği tüm ülkelerde habitatlarının iyi korunamaması-her ne kadar sığırlar tarafından yenilmediği belirtiliyorsa da, koyunların yediği tarafımdan görülmüştür-çayır ve meraların aşırı kullanımı, zor gelişmesi ve ticari olarak devamlı bir şekilde köklerinin kazılarak çıkartılması sebebiyle bitkinin nesli tehlike altındadır. Almanya, Arnavutluk, Bosna-Hersek, Bulgaristan, Çek Cumhuriyeti, İsviçre, İspanya, İtalya, Portekiz, Polonya, Romanya, Slovenya gibi ülkelerde koruma altında veya kontrollü olarak söküm yapılmaktadır. Tohumlarındaki çimlenme güçlüğü, gelişmesinin yavaş seyretmesi ve ancak 5-7 yıllık köklerin hasat edilebilmesi tarımını güçleştirmektedir. Bazı kaynaklara göre dünya ticaretine Fransa, İspanya, Türkiye ve Balkan ülkelerinden arz edilmektedir.
Censiyan, 1980’li yılların sonlarına kadar sökülerek yurt dışına ihraç edilmiştir. 1989 yılında “Doğal Çiçek Soğanlarının Sökümü, Üretimi ve İhracatına Ait Yönetmelik” yayınlandıktan sonra bitki yönetmelik kapsamına alınarak ihracatı yasaklanmıştır. Ancak, gözlemlerimiz ve bazı aktarların internet sayfalarındaki bilgilere göre bitkiler sökülmekte ve yurt içinde satılmaktadır. Kütahya Domaniç’te Acı su mevkiine özellikle hafta sonları kalabalık bir şekilde pikniğe gelinmekte ve bu kişilerce bitkiler kısmen de olsa sökülmektedir. Ayrıca çadır kurulup kamp yapılmaktadır. Tüm sahalar otlatmaya açıktır ve bitkiyi koyunlar yemektedir. Bursa Uludağ’daki popülasyon, turizm faaliyetleri ve otlatmadan dolayı çok büyük tehdit altındadır. İzmir Bozdağ’da hiçbir koruma önlemi yoktur. Popülâsyondaki bitkiler sayılacak kadar azdır. Ayrıca hem hayvan otlatılmakta, hem de -muhtemelen yöresel olarak-bitkiler sökülmektedir. Sinop Ayancık’ta bitki yok olmuştur. İzmir Bozdağ ve Bursa Uludağ’da ise bitkiler kritik eşiktedir.